|| Welat Ramînazad
Seba Pêşawayî
“Û bena ke qîyametê xo de newe ra şên bibo no welat…” Roşan Lezgîn
A neteweya ke ameya kolonîzekerdiş, bi hezaran serrî binê dagirkerîya neteweyan ê serdestan de menda; xo ra dûrî kewta, asîmîle û mankurtî bîya xo senî azad bikera? Neteweya ke wel û kor bîya, serê rîyê dinya ra esterîyaya, ziwanê ci çîn bîyo yan zî teyna mîyanê rîpelanê kitaban û fekê çend kokiman de ziwanê ci mendo, a senî bieşka xo newe ra ganî bikera?
Romano peyên ê Orman Pamukî, Veba Geceleri, cewabê na perse dano ma!
Veba Geceleri, romanêko tarîxî yo. Pamuk, sentezê edebîyat û tarîxî viraşto û malumatê tarîxî kerdi edebî û tarîx kerdo biedebîyatî. Veba Geceleri romanêko serdemî yo. Serdemo ke Împaratorîya Osmanîyan roje ra roje hîna şenik bena ver bi raşanayîşî şona…
Pamuk hewl dano ke perspektîfê tarîxnasîya resmî ya Komara Tirkîya nê perspektîfêkê objektîfî xo rê bikero binge.
Nê romanê xo de Pamukî hewl dayo ke bi nimûneya mîkroye rewşa makro ya Împaratorîya Osmanîyan bivajo, leteyî ra xo biresno temamîye. Bi romanî nuştox pê wendoxan konjektorê Împratorîya Osmanîyan ê çaxî hesneno ke roje ra roje hîna qitelêk bîyayêne. Hetê tarîxnasî ra giringîya nê romanî na ye ke Orhan Pamuk cewabê persa “Osmanîyan senî, çira welatêk, herrêke, cografyayêke vînî kerdêne” dano ma.
Embazêkê mi va, “Birayê Orhan Pamukî profesorê tarîxî yo la Orman Pamukî seba ke nê kitabî binuso, birayê xo ra hîna zaf kitabî wendî, xebatî kerdî.” Kamî romanê wanenê rîpelanê verênan de ferq kenê ke Pamukî tarîxî ser o çiqas wendişêko bidetay kerdo. Bi nê wendişî ey waşto anatomîya ê serdemî bivejo. Mersela çend o wext çend doxtorî estbîyî, kamcîn rojnameyî çap bîyayêne, Abdulhamidî seba xo kamcîn kitabî açarnayî, kamcîn kovarî wendêne…
Pamukî senî tarîxî ser o wendişêko bidetay kerdo, bi heman hawayî ci ser o fikrîyayo. Seke ey waşto ke kultur, mîmarî, kuçeyan, darûxaneyî, postewanî, naklîyatî, hegomanya, sansur, îqtîdarê Abdulhamidî, burokrasîya Osmanîyan, paşa, şehzade û sultanan Osmanîyan, tesîrê Rojawanî ser o çîyêko nefikirîyaye nêmaneo û o cewabê pêro persan bido.
Neteweyêka ke wele bîya yan zî ha sekerate de ya senî xo newe ra wela xo ra bixuliqna, sekerate ra xo bixelisna?
Veba Geceleri de cewabê na perse netewperwerî û dewletbîyayîş o. Neteweya welbîyaye encax bi neteweperwerî û dewletbîyayîşî eşkena xo wela xo ra newe ra bixuliqna!
Girawa Mingerî binê kolonîya Împaratorîya Osmanîyan de ya. Girawe de sey tirk, rum, mingerî, musluman, xirîstîyanan tay netewe û bawerîyî ciwîyênî. Roman de zeman nîsana 1901î de dest pêkeno. O wext zî girawe de çorra weba vejîyena werte.
Dewletê Ewropa tersêne ke weba verê cû vîlayê Ewropa dima ra zî vîlayê cayan ê bînan ê dinya biba. Naye ra dormeyê girawe hetê gemîyanê îngilîzan û fransizan ra yena girewtiş. Merkezê Veba Geceleri de weba, rindîya mîmarî, kultur, rewşa sîyasî ya giraweû îdareyê Osmanîyan, bedelnayîşê îdareyê û xoserî û dewletbîyayişê Mingerî estê.
Pamuk roman de yew hewa behsa rindîya mîmarî, kultur, cografya, bajar, kuçeyan, daran, hawa, asmên, dengiz, boya girawa Mingerî keno ke merdim wazenê şêrê girawe bivînê, weyra de biciwîyê.
Awanîya romanî de vejîyayîşê nêweşîya weba esta. Eke weba weyra de nêvejîyayêne no roman zî nêameyêne nuştiş. Xoawankerdiş û mûnitişê romanî vejîyayişê çorra webayî ser o yê. Nêweşîyaweba her çiqas belayêka girde, bobelatêko giran, trajedîyêka xorîne biba zî girawe de weba seba mingerijan bena sedemê firsendê xoserîye û dewletbîyayîşî. Weba seba Împaratorîya Osmanîyan zî bena sedemê vînîkerdişê herre û qelsbîyayîşê împaratorîye.
Vejîyayîşê weba ra dima hem mîyanê Mingerî û merkezê Îstanbulî de nakokîyî giranêr benê hem zî wextêkî ra dima têkilîya înan yena birnayîş. Wextê weba de girawe de ha se beno çi beno, nakokî û krîzê îdarekerdişê Mingerî çita yê, kêm û qîmnêkerdişê mucadeleyê bi webayî ra çita yê pêrodayişê û têkoşîna îqtîdarbîyayîşî yê hêzanê mîyanînê Mingerî çita yê ma roman de wanenê.
Welatê Mingerî seyan serran binê kolonîya Împaratorîya Osmanîyan de bî. Neteweya Mingerî her hetî ra têk şîbîye, xo ra dûrî kewte û asîmîle bibîye. Ziwanê mingerijan, estbîyayişê înan wele bibî. Sey Kolağası Kamil qehramanêk vejîyeno, neteweya xo ya welbîyaye newe ra xuliqneno. O bi neteweperwerîya xo beno xelaskar û xuliqkarê neteweya xo û o neteweya xo keno dewlete. O bi neteweperwerîye xo resneno dewletbîyayişî. Xuliqkarîye û xelaskarîye bi neteweperwerî û dewletbîyayîşî bi raştî benê.
Kolağası Kamil, bi xo neteweya Mingerî ra yo, o payeberzêkê Împaratorîya Osmanîyan o. O neteweperwerê Mingerî yo, tim xeyal û fikre ey de azadkerdiş û xoserkerdişê Mingerî estê. Nêweşîya weba seba xoserîye firsendêkî dana Kolağası Kamilî, o zî nê firsendî bi hawayêkê serkewteyî raşt keno; xoserîya Mingerî îlan keno û dewleta Mingerî nano ro.
O zewijîyeno, o û cenîya xo wazenê mingerkî banderê gedeyanê xo bikerî. Ê gedeyanê xo yê hema newelidîyayeyan rê gêrenê nameyanê bi mingerkî. Kolağasi Kamilo ke beno serekê dewleta Mingerî nameyê kuçeyan û cadeyan keno bi mingerkî. Seba mîtolojî û tarîxê Mingerî cîgêrayîşan dano destpêkerdiş. Seba akerdişê wendegehanê bi ziwanê mingerkî planan virazeno.
Minger de weba qedîyena. Vayê şert û mercê dinya zî hetê Mingerî ra yenê. Yew bi yew dewletê dinya xoserîya dewleta Mingerî qebul kenê.
Qismê diyînî yê romanî de serran ra dima ma vînêne ke ziwano welbîyaye û merdeyî yê Mingerî her hetî ra ganî bîyo, vîlayê heme welatî bîyo, bîyo ziwanê dewlete. Ruh, kultur, neteweya Mingerî xo welbîyayîşî ra newe ra xuliqnayo.
Bi kurt û kurmancî Orhan Pamuk bi nê romanê xo ma nawnano ke çîyo ke neteweyanê kolonîyan û bindestan azad bikero, bixelesno û newe ra bixuliqno neteperwerîye û dewletbîyayîş o.
* No nuşte hetê Şadê Agon ra ame wendene û serrastkerdene.
